بررسی تطبیقی معماری ایران در دوره پهلوی اول از منظر ملی گرایی

چکیده:

در دهه آغازین سده بیستم میلادی، پدیده جهانی ناسیونالیسم در بیشتر دیدگاه های سیاسی خود توانست نوعی تعریف جدید از ملی گرایی را به شکل توجه به باستان گرایی تاریخی ارائه دهد. بزرگترین دستاورد این ملی گرایی، جایگزین کردن علایق ملی و باستانی به جای آیین های قومی و دینی بود. این نوع معماری در اروپا گرچه عمر کوتاهی داشت، اما حجم ساخت و سازهای این دوره و همچنین گستردگی این سبک از اروپا تا خاورمیانه و تاکید بر ساخت سریع بناها قابل تأمل است. این نوع نگرش به ملی گرایی در ایران، در آغاز سلطنت پهلوی همراه با رشد مدرنیته و نوسازی و با برگرفتن از داشته های تاریخی، حرکتی نهضت گونه را در تمام زمینه ها ایجاد کرد که یکی از آثارش، توجه به ملی گرایی در معماری بود. در این دوره عناصر معماری دوره باستان (به ویژه هخامنشیان و ساسانیان)، صرفاً در نمای ساختمانها و به دوگونه مورداستفاده قرار گرفته است: بناهایی که از عناصر و نشانه های باستانی استفاده کردند و بناهایی که برگرفته از بناهای باستانی بوجود آمده اند، بدون آن که به طور مستقیم تقلیدی از شکلها و یا عناصر هخامنشی و ساسانی باشند.

کلیات تاریخی و گسترش ملی گرایی

در منطقه خاورمیانه و سالهای بین دو جنگ جهانی، دو رهبر سیاسی قدرتمند و کاریزماتیک در ایران و ترکیه، پروژه  تعامل مدرنیته و ملی گرایی پرحرارتی را در برنامه های خودشان تعریف و ادغام کرده بودند و هر دو درصدد بودند پروژه ی مدرنیزاسیون کشورهایشان را نه تنها به عنوان یک آرزو و غایت غیرقابل اجتناب، بلکه به عنوان شیوه ای برای احیای ملت ارائه دهند.

دیدگاه ایران یک بعد آرمان گرایانه داشت به این صورت که ملت ایران به شکوه و جلال گذشته اش باز خواهد گشت. شاه خود را به عنوان نظریه پرداز برجسته ای می دید که می تواند موانع پیش روی وحدت ملت را از پیشرو برداشته و بسوی مدرنیته قدم بردارد. همسو با تحولات اجتماعی که مسبب آن رضا شاه و یا حتی می توان انقلاب مشروطه دانست، دگرگونی اندیشه ها در بعضی از اقشار پدیده آمده بود چنانچه بعد از سفر رضاشاه به ترکیه که در اوایل دوران سلطنت اتفاق افتاد، محرکی در جهت نوسازی و توسعه با تکیه برداشته های تاریخی در تمام زمینه ها، ایجاد کرد و موجب بروز معماری با گرایش به معماری ایران باستان شد.

گسترش ملی گرایی درمعماری ایران

با شروع دوران پهلوی اول و ورود تولیدهای صنعتی مدرن و همچنین آشنایی با مفاهیم جدید سیاسی که عملکردهای جدید معماری را بوجود آورده بودند، سیمای شهرها به تدریج تغییر کرد و تحولات خاصی در معماری و شهرسازی بوجود آمد. به طور مثال، علی اکبر صارمی معماری این دوران را این گونه تقسیم بندی می کند:

• ادامه راه گذشتگان و سیر تاریخی معماری،
• توجه آگاهانه به معماری پیش از اسلام،
• توجه به معماری پیش از مدرن غرب،
• ترکیب معماری پیش از اسلام، معماری دوران اسلامی و معماری پیش از مدرن اروپا

بنابراین می توان آغاز ملی گرایی در معماری ایران را دوره پهلوی اول دانست که ظهور این جنبش ها برمبنای سه وجه غالب در تأثیرپذیری از گرایش های اجتماعی به شرح زیر بوده است:

• معماری ملی گرا با گرایش به معماری نوکلاسیک غرب
• معماری ملی گرا با گرایش به معماری دوره ی اسلامی
• معماری ملی گرا با گرایش به معماری ایران باستان (قبل از اسلام)

در معماری بناهای دولتی این دوره عناصری که مورد بهره برداری و یا تقلید از دوره های ذکر شده، به دو صورت ظهور یافتند

عناصر مشخص معماری در بناها، مانند ستونها، پایه ستونها،پنجره ها، پلکان ها، ورودی ها، قوسها و دهانه ها

عناصر تزئینی مانند نقوش برجسته حجاری ها، مجسمه ها و کنگره ها.

بررسی و تحلیل مصادیق معماری ملی گرایانه دوره پهلوی اول   

در این بخش با توجه به مسائلی که گفته شد به بررسی و تجزیه و تحلیل مصادیق معماری می پردازیم که به طور کلی به دو دسته تقسیم می شوند:

الف) بناهای برگرفته از بناهای باستانی، بدون تقلید از فرمها و عناصر هخامنشی و ساسانی

از جمله شاخص ترین این بناها می توان به بنای کاخ وزارت خارجه و موزه ی ایران باستان اشاره کرد.

• طراحی کاخ وزارت خارجه

این بنا به وسیله ی گابریل گورکیان (Gabriel Guevrekian)، معمار ارمنی تبار ایرانی در سال 1312 ه.ش انجام شده است و این بنای مدرن بدلیل پیچیدگی مجموعه ی حجم جلو آمده و تکمیل آن با برجکی مکعب مستطیل شکل بر محور میانی، به یک ساختمان “یادمان گونه” تبدیل شده  است. گورکیان در طراحی بنا، متأثر از بنای کعبه زرتشت بود .